داستان پرآب چشم قیمت و مصرف كاغذ در كشور طی سال‌های اخیر از یك درام پر‌هیجان و پرتعلیق در حال مبدل شدن به یك تراژدی تمام‌عیار است. كالای استراتژیكی كه جدای از مصرف فرهنگی، مصرف ویژه‌ای در صنایع مهمی از جمله صنایع دارویی نیز دارد. این كالا كه در دو دوره در دولت دهم و یازدهم هم افزایش قیمت نجومی را تجربه كرده بود با مُسَكن دولت دوازدهم در دو سال گذشته و با بهره‌گیری از یارانه‌های ارزی توانسته بود به تعادلی نسبی در قیمت برسد و چشم نگران بسیاری از ناشران و روزنامه‌نگاران را كمی آرامش ببخشد. با این همه از ابتدای سال جاری و به‌دنبال موج ركود اقتصادی ناشی از كرونا و نیز بحران‌های ارزی كشور در سال گذشته زمزمه‌هایی درباره خروج این كالا از شمول دریافت ارز منتشر شد.

حذف یارانه‌ای كاغذ، تیرخلاص یا بزنگاه اصلاح حركت
آخرین جدول از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌منظور اعلام وضعیت پرونده‌های متقاضی واردات كاغذ دولتی بهار سال جاری منتشر شده و پس از آن كمتر در این زمینه از سوی این وزارتخانه اظهار نظر شده است.
با وجود این‌كه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در پایان سال گذشته تقاضای تخصیص 80 میلیون دلار ارز دولتی برای واردات كاغذ در سال جاری را به دولت ارائه كرده و خبرها نیز از تایید آن حكایت داشت اما این روزها معاون اول رئیس‌جمهور سخن از حذف یارانه كاغذ می‌داند.
جهانگیری در نهم تیرماه سال جاری و در جلسه شورای اقتصاد به صراحت از حذف یارانه ارزی دولتی برای واردات كاغذ خبر داد و عنوان كرد، این مساله می‌تواند محركی جهت تولید داخلی كاغذ و استفاده از منابع داخلی برای تولید این محصول شود.
از سوی دیگر قیمت كاغذ در بازار آزاد مانند بسیاری از كالاهای دیگر در این حوزه با نوسانات زیادی همراه بوده كه برآیند آن افزایش قیمت كاغذ چاپ و تحریر در بازار بوده است. فعالان واردات و فروش كاغذ در این زمینه معتقدند كه قیمت فعلی كاغذ در بازار آزاد قیمت اصلی آن نیست و حتی كمتر از آن بوده و این به معنای آن است كه با نزدیك‌شدن به فصل پاییز و بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها و موج افزایش مصرف كاغذ، شاهد صعود قیمت این محصول در بازار خواهیم بود و شاید قیمت‌های فعلی تا 50‌درصد هم افزایش پیدا كند.
در بخش نشر نیز كه طی دو سال گذشته ناشران طی مكانیسمی مشخص و از طریق همكاری صنوف نشر با بخش دولتی كاغذ را به‌صورت منظم و سهمیه‌بندی دریافت می‌كردند این افزایش قیمت رفته‌رفته خود را نشان خواهد داد. با وجود این‌كه تاكنون توزیع كاغذ دولتی كماكان ادامه دارد اما شنیده‌ها حاكی از این است كه این توزیع مربوط به واردات منتج به سال گذشته است و با كم شدن حجم آن و روی آوردن ناگزیر بخش نشر به راه‌های دیگر برای تولید این محصول، موج افزایش قیمت بیش از پیش بازار نشر و كتاب را می‌پیماید.
اما در مواجهه با چنین شرایطی چه كار باید كرد؟
تولید كاغذ هنوز جدی گرفته نمی‌شود
هفت سال پیش از این و در جریان بازدید رهبر معظم انقلاب اسلامی از نمایشگاه كتاب، ایشان خواستار توجه دولت به برنامه‌ریزی برای جلوگیری از واردات كاغذ بود و به‌دنبال آن و جلساتی كه میان وزرای وقت صنایع و ارشاد برگزار شد تصمیم بر این گرفته شد كه دو راهكار كوتاه و بلند‌مدت برای مقابله با گرانی قیمت این محصول در نظر گرفته شود؛ در بخش كوتاه‌مدت موضوع به تخصیص ارز دولتی برای واردات كاغذ منتهی شد كه طی سال‌های ابتدایی تخصیص آن اتفاقات عجیب و غریبی در بازار رقم خورد كه منجر به كسب رتبه دوم تخلف ارزی در واردات و مصرف سوء ارز دولتی توسط واردكنندگان یك‌شبه شد.
پس از آن نیز با ایجاد كارگروه كاغذ در وزارت ارشاد و وزارت صنایع تلاش شد تا این موضوع مهار و مدیریت شود تا در‌نهایت با همراهی صنف نشر، موضوع تخصیص ارز دولتی به واردات كاغذ فرهنگی و تخصیص آن به ناشران سامان گرفت. اما راهكار بلند‌مدت برای حل این معضل كماكان در محاق فراموشی است. تولید كاغذ تحریر كه مشخصا توسط چند كارخانه در ایران طی سال‌های اخیر دنبال می‌شده است، امروزه تقریبا به صفر رسیده است. انواع قوانین و مقررات و بخشنامه‌های دست و پا گیر و محدود‌كننده تولید و نیز عدم اقبال مخاطب به این نوع از محصولات، كار را به جایی رسانده كه این واحدهای تولیدی ترجیح داده‌اند سمت و سوی تولید را به سمت محصولات سلولزی و بسته‌بندی سوق دهند. این ثمره وضعیتی است كه در آن كسی سراغی از وضعیت كارخانه‌های انگشت‌شمار تولید كاغذ نگرفت و از مشكلات‌شان نپرسید، در حالی كه به اعتراف مدیران آن كمی توجه و دلسوزی می‌توانست وضعیت را به چیزی متفاوت مبدل كند.
دولت واردات را دوست دارد نه تولید
سید‌طاهر شبیری، كارشناس صنعت تولید كاغذ در این زمینه می‌گوید: موضوع توقف تولید داخلی كاغذ روزنامه و تحریر از سال‌های قبل كاملا قابل پیش‌بینی بود و بارها در مكاتبات با دولت نسبت به آن هشدار داده شده بود، چرا كه تولید كاغذ روزنامه و تحریر طی 14 سال اخیر در رقابت نابرابر و ناعادلانه با واردات كاغذ قرار داشت؛ وارداتی كه از تعرفه صفر بهره‌ می‌برد و در مقابل تولیدی كه انواع تعرفه‌ها داشت جانش را می‌گرفت. این در كنار مخالفت و پافشاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با اعمال تعرفه حمایتی كه می‌توانست شرایط واردات را با تولید متوازن كند، نفس تولید كاغذ را در داخل كشور گرفت.
وی افزود: وقتی دولت طی 14 سال از اجرای مصوبه خود مبنی بر اعمال تعرفه بر واردات کاغذ چاپ و تحریر به منظور حمایت از واردکننده سرباز می‌زند و همچنین تصمیماتش در جهت منع برداشت از جنگل‌ها باعث کاهش شدید دسترسی به مواد اولیه ارزان قیمت می‌شود و وقتی حمایت سیستم بانکی از بخش بازرگانی بیشتر از صنعت است، چطور می‌توانیم انتظار داشته باشیم که بخش خصوصی محصولی تولید کند که منفعتی از آن عاید نخواهد شد؟
متاسفانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به جای تشخیص ذائقه به روز جامعه، تشویق نویسندگان و مؤلفین به تولید محتوای مورد نیاز کشور، به دنبال تسهیل شرایط واردات کاغذ شده است. این نحوه برخورد وزارت ارشاد با موضوع کاغذ منحصر به هیچ تفکر سیاسی در دولت‌ها نیست، این تصمیم‌سازی نتیجه کارشناسی بدنه این وزارتخانه در عدم درک حساسیت موضوع یا حمایت از واردات است.
از بخش خصوصی برای تولید غافل شدیم
ابوالفضــــل روغنــــــی گلپــــــایگانی، رئیــــــس سنـــــــــدیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوا نیز در همین زمینه می‌گوید: متاسفانه مسؤولان ما در زمینه کاغذ احساسی برخورد می‌کنند. در کشور ظرفیت و فرصت‌های مناسبی برای سرمایه‌گذاری در کاغذ تحریر وجود دارد، اما به دلیل وجود قوانین متضاد و عدم‌حمایت قاطع و درست به سمت واردات می‌رویم و از حمایت بخش خصوصی برای تولید غافل هستیم.
رهبر انقلاب در چهار سال گذشته هر بار که به نمایشگاه کتاب رفتند، اصرار داشتند که وضعیت تولید کاغذ تحریر سامان پیدا کند و مسؤولان رسیدگی کنند. اما متأسفانه با وجود این تاکیدات مساله کاغذ مغفول مانده است.‌ فرصت سرمایه‌گذاری برای کاغذ سفید فراهم است، اما قوانین و زیرساخت‌های لازم وجود ندارد؛ بنابراین میل و علاقه به واردات است. این‌که احساسی و دفعی چند مدت کار کرده و بعد آن را فراموش کنیم، راه به جایی نمی‌برد. هم در مجلس، هم در دولت و هم در قوه قضاییه باید کارگروهی تشکیل شود تا اوضاع را سامان دهد.
یک هزارم ارز واردات کاغذ را به تولید بدهند
مصطفی سعیدی که حالا دو ماه است سکاندار بزرگ‌ترین تولیدکننده کاغذ چاپ و تحریر و روزنامه در کشور شده است درباره راهکارهای برون‌رفت از وضعیت فعلی حاکم بر تولید کاغذ می‌گوید: کارخانه چوب و کاغذ مازندران می‌تواند کل نیاز بازار به کاغذ در حوزه چاپ و تحریر را تامین کند درصورتی که دولت مطالبات ما را بپردازد. دولت به ما ارز دولتی یا حتی نیمایی اختصاص نمی‌دهد تا بتوانیم مواد اولیه وارد کنیم. مثلا مدتی است قصد واردات نوعی ماده برای سفیدکردن کاغذ تولید داخلی را داریم که اگر با ارز آزاد وارد کنیم، قیمت تمام شده کاغذ افزایش پیدا می‌کند ولی تعزیرات دست ما را بسته است. یا مثلا انتظار داریم از این موضوع که بتوانیم با ارز نیمایی چوب وارد کنیم و در قبال آن قاعده‌ای برای تولید و قیمت ایجاد شود، حمایت کنند که نمی‌کنند و در سطوح پایین‌تر انتظار داشیم در ارائه خدماتی مثل آب، برق و… دولت ما را بیشتر یاری کند یا مثلا بهینه‌سازی مصرف ما را مدیریت کند به جای این‌که دولت بگوید، هر چه می‌خواهید مصرف کنید من پولش را می‌گیرم، ساختاری برای بهینه‌سازی مصرف کارخانجات
ایجاد کند.
وی با انتقاد از این‌که قانون رفع موانع تولید نباید فقط روی کاغذ باشد بلکه باید اجرایی شود تاکید دارد اگر یک هزارم میلیاردها دلار ارزی که دولت برای واردات کاغذ اختصاص داده شده را به تولید اختصاص داده بودیم، امروز در آن خودکفا شده بودیم. قصه پردرد چشم‌بستن به توان و امکان تولید داخلی کاغذ از سوی بخش‌های دولتی در نهایت کار را به جایی رسانده که خرید کتاب به یکی از آرزوهای مصرف‌کنندگان حتی دائم آن در این روزها مبدل شده و بخش بزرگی از فعالان این عرصه را نسبت به تداوم فعالیت حرفه‌ای خود بیمناک کرده و این صنعت و صنف و حرفه را به سرازیری بحرانی عجیب سوق داده است. اما به راستی چه زمانی قرار است سیاستگذاران در این عرصه از خواب غفلت درباره آن بیدار شوند؟ این سوالی است که پاسخی احتمالی به آن نیز می‌تواند راهگشای بسیاری از فعالان و مشتریان این عرصه باشد.وضع بازار به كام واردكنندگان نیز نیست
در سال 1398 بین 40 تا 50درصد از حجم واردات كاغذ توسط واردكنندگان رسمی عضو انجمن واردكنندگان كاغذ و مقوا كاسته شد، اما حتی این شرایط هم برای آنهایی كه مدعی تقویت در تولید كاغذ هستند، كارگر نیفتاد. این بخشی از اظهارنظری است كه سید حسن میرعابدینی رئیس اتحادیه واردكنندگان كاغذ آن را بیان می‌كند.
آقای میرعابدینی كه در مقطعی در كارگروه كاغذ متشكل از وزارت ارشاد و صنایع نیز عضو بود، معتقد است مشكلی كه واردات برای برخی ایجاد كرده به واردكننده مربوط نیست بلكه ناشی از سیاست دولت است. اگر دولت ارز تك‌نرخی برای واردات كاغذ مصوب می‌كرد بین تولید و واردات تناسب برقرار می‌شد.
این فعال عرصه واردات همچنین می‌گوید كه نزدیك به 90درصد نیاز سالانه ما در عرصه كاغذ با واردات تامین می‌شود اما فضای كار دولت به شكلی بوده كه در این عرصه برخی صاحب امضاهای طلایی شده‌اند و افرادی وارد بازار شده‌اند كه كسی اسمی از آنها هم نشنیده. در واقع مسبب اصلی برهم خوردن تعادل بازار، واردات و تولید آنها هستند. وی همچنین می‌گوید نیاز بازار به كاغذ چاپ و تحریر حدود 350 هزار تن است كه در سال گذشته فقط 40 هزار تن آن با ارز دولتی تامین شده و باقی با ارز نیمایی و آزاد وارد شده است.