زیست آنلاین: امروزه در آستانه قرن بيست و يكم، توسعه روزافزون صنايع، پخش مواد آلاينده و سمی، ضايعات و زباله ها، نزول باران های اسيدی، تخريب لايه ازن، انتشار روز افزون گازهای گلخانه ای و گرمايش جهانی و غيره دورنمای نگران‌كننده‌ای از وضعيت زيست محيطی كره زمين و عواقب اجتناب ناپذير آن ايجاد كرده است كه به تبع آن سازمان های بين‌المللی در تلاش هستند تا چارچوب حقوقی مؤثری جهت ايجاد همکاری در جامعه جهانی برای کاهش اثرات سوء فعاليتهای بشری بر محيط زيست کره زمين بوجود آورند.
مقدمه
امروزه در آستانه قرن بيست و يكم، توسعه روزافزون صنايع، پخش مواد آلاينده و سمي، ضايعات و زباله ها، نزول باران هاي اسيدي، تخريب لايه ازن، انتشار روز افزون گازهاي گلخانه اي و گرمايش جهاني و غيره دورنماي نگران‌كننده‌اي از وضعيت زيست محيطي كره زمين و عواقب اجتناب ناپذير آن ايجاد كرده است كه به تبع آن سازمان هاي بين‌المللي در تلاش هستند تا چارچوب حقوقي مؤثري جهت ايجاد همکاري در جامعه جهاني براي کاهش اثرات سوء فعاليتهاي بشري بر محيط زيست کره زمين بوجود آورند. اين تلاشها در نهايت موجب شد تا در سال ۱۹۹۲ به منظور مقابله با پديده گازهای گلخانه‌اي و گرمايش جهاني، كنوانسيون تغيير آب و هوا تشكيل گردد و به منظور تقويت تعهدات آن در سال ۱۹۹۷ پروتكل كيوتو به تصويب برسد. پروتكل كيوتو تعهدات داوطلبانه كشورهاي توسعه‌يافته و صنعتي به منظور كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي را معين كرده است. در اين راستا در متن پروتكل، سه ساز و كار مبتني بر بازار به عنوان ساز و كارهاي انعطاف‌پذير در كنار اقدامات حقوقي نيز در نظر گرفته شد تا اثر بخشي تلاشها براي رسيدن به اهداف پروتكل افزايش يابد. اين ساز و كارها عبارتند از:
تجارت انتشار (ET) (Emission Trade)
اجراي همكاري مشترك (JI) (Joint Implementation)
ساز و كار توسعه پاك (CDM) (Clean Development Mechanism)
از ميان اين سه ساز و كار، غير از CDM كه ساز و كاري از پروتكل كيوتو مي‌باشد كه كشورهاي در حال توسعه را در بر مي‌گيرد دو سازو كار ديگر بين كشورهاي توسعه يافته مشمول كاهش انتشار در پروتكل، اجرايي مي گردد. بنابراين كشورهاي در حال توسعه مي‌توانند با اجراي پروژه هاي كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي تحت CDM از فوايد زيست‌محيطي و اقتصادي آن بهره‌مند شوند. بررسي پروژه‌هاي CDM و نحوه تأمين مالي آنها نشان مي‌دهد كه با انجام اين گونه پروژه‌ها علاوه بر كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي، با توليد اعتبارات كربن و نقل و انتقال آنها، همكاري اقتصادي مطلوبي بين كشورها ايجاد ميشود. اجراي پروژه‌ها تحت سازوكار توسعه پاك، درآمد اضافه‌اي را كه ناشي از فروش اعتبارات كربن است، براي (صاحب) پروژه فراهم مي‌سازد.
بر اساس مطالعات صورت گرفته، هزينه اجراي پروژه هاي كوچك مقياس (نظير نيروگاه هاي بادي، خورشيدي، برقابي كوچك و نيروگاه هاي زباله سوز) در قالب سازو كار توسعه پاک در مقابل درآمد حاصل از اين محل، قابل ملاحظه بوده و سود قابل توجهي را به همراه نمي‌آورد و حتي در برخي موارد از نظر اقتصادي توجيه نخواهد شد. راهکار تمهيد شده براي پروژه هاي اين چنيني، اجراي اين پروژه ها تحت برنامه فعاليتهاي سازو كار توسعه پاک CDM Program Activity مي باشد که هزينه هاي اجراي آنها تحت اين سازوكار را بطور قابل ملاحظه اي پايين آورده و امکان بهره گيري از آن را براي اين دسته از پروژه ها فراهم مي نمايد.
اين برنامه براي مدت ۲۸ سال اعتبار داشته و در قالب آن و در طول ۲۸ سال آتي امکان اضافه نمودن پروژه ها به تعداد نامحدود وجود خواهد داشت. برنامه فعاليتها به Program of Activity (POA) و هر پروژه آتي که به برنامه اضافه ميشود به (CPA) معروف است. دوره اعتبار هر CPA از تاريخ تصويب و الحاق به برنامه شروع ميشود و به مدت ۷ سال (قابل تمديد براي دو دوره ۷ ساله ديگر) ادامه خواهد داشت. در هر صورت، دوره اعتبار هر CPA حداکثر تا پايان دوره اعتبار برنامه خواهد بود.
روش های جلب مشارکت در تامین مالی طرح های مشمول مکانیسم توسعه پاک
منافع و دستاوردهاي حاصل (ذکر نمونه هاي عملياتي)
تاكنون بيش از ۷۹۰۰ پروژه CDM در دبيرخانه هيئت اجرايي ثبت شده كه از اين مقدار براي ۳۱۰۰ پروژه، گواهي كاهش انتشار صادر شده است. مقدار متوسط گواهي كاهش انتشار مورد انتظار اين پروژه‌ها، سالانه معادل ۱،۰۰۴،۴۸۷،۲۱۳ تن Co۲ مي‌باشد. با فرض قيمت مبادله شده هر گواهي معادل ۳ يورو، ميزان كاهش انتشار مذكور ، ارزشي معادل ۳ ميليارد يورو سالانه ايجاد خواهد كرد.
تعداد برنامه فعاليتهاي ثبت شده در هيئت اجرايي سازمان ملل ، ۳۱۰ مي‌باشد. اولين برنامه POA در سال ۲۰۰۸ ثبت شده است. ۴۶ درصد از اين تعداد، مربوط به قاره آسيا، ۳۵ درصد مربوط به قاره آفريقا و ۱۶.۷ درصد مربوط به آمريكاي لاتين و مابقي براي ساير كشورها مي‌باشد.
اولين برنامه فعاليتهاي ايران در زمينه نيروگاه‌هاي برقابي كوچك‌مقياس مي‌باشد كه توسط شركت مهندسي مشاور مهاب‌قدس با همراهي شركت انرژي‌هاي تجديدپذير مهر، در هيئت اجرايي سازمان ملل به ثبت رسيده است. پتانسيل عملياتي اين برنامه تاكنون با ۱۱۵ نيروگاه برقابي معرفي شده شركت آب و نيروي ايران معادل ۱۵۲۳ گيگاوات ساعت تخمين زده شده است (كه البته امكان افزايش نيروگاه‌هاي ساير شركت‌هاي آب‌منطقه اي در سطح كشور وجود دارد). تعداد گواهي‌هاي توليدي اين پروژه معادل ۲۶۱ ،۱،۰۹۶ به صورت ساليانه برآورد شده است كه با فرض هر گواهي معادل ۳ يورو ، درآمد كاهش انتشار ساليانه معادل ۳.۲۸ ميليون يورو براي پروژه‌هاي پيش‌بيني شده براي اين برنامه، مي‌باشد. اين برنامه به همراه چهار CPA نمونه (نيروگاه‌هاي آبسرده، عزيزآباد، دوپلان و سوله‌دكل) به سازمان ملل معرفي گرديده است.
اين برنامه در ۹ مارس ۲۰۱۷ و مطابق مراحل انجام كه در ادامه به آن اشاره خواهد شد در هيئت اجرايي سازمان ملل به ثبت رسيد، با بهره برداري از اين نيروگاه‌ها و پس از تهيه گزارشات پايش، اين طرح ها به مرحله صدور گواهي‌هاي كاهش انتشار خواهد رسيد. اما اين برنامه به مدت ۲۸ سال اعتبار دارد و پروژه‌هاي ديگر بدون دريافت مجوز سازمان حفاظت محيط زيست و بدون متحمل شدن هزينه‌هاي ثبت، مي‌تواند در قالب اين برنامه ، از منافع حاصل از صدور گواهي‌هاي كاهش انتشار بهره‌مند شوند.
مکانيسم هاي اجرا
به طور كلي، فرآيند اجرايي POA با فرآيند اجرايي CDM يك تفاوت بارز دارد. يكي از اركان اساسي در اجراي برنامه فعاليت ها، نهاد هماهنگي و مديريت (CME) مي‌باشد. CME داراي وظايفي است كه در حالت كلي در چند دسته قرار مي‌گيرد (فرآيند گنجاندن CPA ها تحت POA، پايش و صحه‌گذاري كليه مراحل انجام پروژه…).
منافع و دستاوردهاي حاصل POA
فرآيند اجرايي POA داراي دو مرحله اساسي مي‌باشد:
الف) مرحله تدوين و توسعه سند پروژه
۱- تنظيم سند ايده اوليه پروژه و موافقتنامه همكاري بين شركاء
لازمه انجام اين مهم، مطالعه امكان‌سنجي اوليه و برآورد هزينه‌هاي كاهش هر تن دي‌اكسيدكربن ناشي از اجراي پروژه مي‌باشد تا بر اساس آن شركت‌ها بتوانند نحوه همكاري خود را در خصوص پروژه تعيين نمايند.
۲- تدوين سند POA-DD و CPA-DD پروژه نمونه
لازمه انجام اين مهم، تعيين نوع تكنولوژي، مطالعه امكان‌سنجي تفصيلي، تدوين و تعيين سناريوي انتشار پايه، متدولوژي كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي ناشي از پروژه (نقش افزوده)، تدوين و تعيين متدولوژي و برنامه پايش پروژه در حين اجراء در تجهيزات مورد نياز براي پايش پروژه مي‌باشد. كليدي‌ترين مراحل تدوين سند CPA-DD پروژه نمونه، عبارتند از:
– انتخاب متدولوژي پايه انتشار و بررسي سازگاري پروژه با شرايط مذكور در متدولوژي
در صورت عدم سازگاري پروژه با شرايط مذكور در متدولوژي، توسعه‌دهنده پروژه بايستي يا متدولوژي را تصحيح نموده يا اينكه متدولوژي جديدي توسعه دهد. در آن صورت متدولوژي مذكور بايد توسط گروه روش‌هاي هيئت اجرايي تصويب گردد.
– بررسي و محاسبه ميزان انتشار ناشي از پروژه و محاسبه نقش فعاليتهاي پروژه در كاهش انتشار
– بررسي نقش افزوده پروژه
– بررسي نيازمندي‌هاي متدولوژي پايش پروژه
– بررسي رعايت معيارهاي توسعه پايدار
۳- تصويب سند برنامه فعاليتها توسط مرجع صلاحيتدار ملی
اين مرحله شامل تدوين گزارش ارزيابي اثرات زيست‌محيطي (براي پروژه همراه برنامه) و گزارش سازگاري پروژه نمونه با معيارهاي توسعه پايدار مي‌باشد تا نشان دهد كه پروژه تا چه مقدار سازگار با سياست‌ها، استانداردها و دستورالعمل‌هاي زيست‌محيطي كشور و همسو با برنامه‌هاي توسعه پايدار است. چنانچه برنامه فعاليتها و پروژه همراهش، مجوز سازمان حفاظت محيط زيست را دريافت نمايد در طول دوره اعتبار برنامه (۲۸ سال)، هر پروژه‌اي كه به برنامه افزوده ميشود ديگر نيازي به طي كردن اين مرحله به صورت جدا ندارد.
۴- ارسال به نهادهای صلاحيتدار عملياتی برای بررسی و تأييد
نهادهاي صلاحيتدار عملياتي توسط هيئت اجرايي به رسميت شناخته ميشود و همان‌طور كه بيان شد هيئت اجرايي همواره كنترل آني بر روي نحوه عملكرد نهادهاي عملياتي دارد. تعليق يا توقف نهاد صلاحيتدار عملياتي به دليل نقصان در انجام وظايفش توسط هيئت اجرايي انجام ميشود. مهمترين وظيفه نهادهاي صلاحيتدار عملياتي، بررسي و تأييد فعاليتهاي پروژه‌اي پيشنهاد شده و سازگاري آن با فرآيند، همچنين تأييد تطابق متدولوژي انتخاب شده با فعاليتهاي پروژه مي‌باشد و اين عمل قبل از ثبت متدولوژي جديد توسط هيئت اجرايي انجام ميشود. وظيفه مهم ديگر اين نهاد تعيين ميزان كاهش انتشار ناشي از اجراي پروژه مي‌باشد. نهاد پس از بررسي گزارش پايش و تصويب صحت آن، ميزان كاهش انتشار ناشي از پروژه نمونه را تأييد و به هيئت اجرايي جهت صدور مجوز كاهش انتشار ارسال مي‌كند.
۵- ارسال به هيئت اجرايی جهت ثبت
ثبت پذيرش رسمي يك پروژه تأييد شده ، توسط هيئت اجرايي مي‌باشد. به منظور ثبت، برنامه به همراه سند پروژه نمونه به همراه تأييديه نهاد صلاحيتدار عملياتي، مرجع صلاحيتدار ملي و نيز واريز هزينه ثبت به هيئت اجرايي ارسال ميشود.
دستیابی به توسعه پاک
ب) مرحله اجراي پروژه
۶- اجرا و پايش پروژه
با دريافت نامه ثبت پروژه مراحل اجرايي پروژه بر اساس وظايف محوله در موافقتنامه همكاري آغاز مي‌گردد. در اين مرحله بايستي اندازه‌گيري‌هاي لازم جهت تهيه گزارشات پايش كاهش انتشار بر اساس برنامه پايش مذكور در سند پروژه توسط مجريان پروژه صورت گيرد.
۷- تأييد و گواهی كاهش انتشار
تأييد تعهد كتبي توسط نهادهاي صلاحيتدار عملياتي است كه بر طبق آن يك فعاليت پروژه‌اي در مدت زمان مشخص به كاهش‌هايي در انتشار گازهاي گلخانه‌اي، همان‌گونه كه تأييد شده است، دست يابد.
در اين مرحله گزارش پايش پروژه توسط يكي از نهادهاي صلاحيتدار عملياتي (DOE) مورد بررسي قرار مي‌گيرد تا ميزان كاهش انتشار ناشي از اجراي پروژه مشخص گردد.
۸- صدور مجوز كاهش انتشار
در اين مرحله مجوز كاهش انتشار از طريق هيئت اجرايي بر حسب نوع توافقات مذكور در موافقتنامه همكاري به نام شركت‌هاي درگير در پروژه صادر مي‌گردد. لازم به ذكر است كه در اين مرحله قبل از صدور گواهي بايستي موافقتنامه همكاري بين شركاء يا اظهارنامه‌اي كه وضعيت مالكيت گواهي ناشي از پروژه را مشخص كند به هيئت اجرايي ارسال گردد.
محدوديت های اجرايی
اگرچه اين پتانسيل در حدود ۱۰سال است كه موجود مي باشد و طي اين مدت بسياري از كشورها از آن سود برده اند اما ايران تاكنون تنها يك برنامه به ثبت رسانده است. اين در حالي است كه ايران برنامه گسترده اي براي توسعه انواع نيروگاه هاي تجديدپذير دارد. جدا از عملكرد نامناسب سازمان محيط زيست در اين راستا به عنوان نهاد ملي صلاحيتدار ايران و وزارتخانه هاي نفت، نيرو و راه و ترابري به عنوان بزرگترين مسئولين توليد و انتشار گازهاي گلخانه اي، مي‌توان موارد زير را از جمله موانع و محدوديت‌هاي اجراي اين پروژه‌ها در ايران دانست:
– عدم وجود ابزارهاي تشويقي جهت استفاده پروژه‌هاي دولتي و خصوصي سازگار با محيط زيست از اين مكانيسم‌هاي مالي بين‌المللي
– عدم آشنايي مديران و كارشناسان صنعت ايران با مقوله مكانيسم توسعه پاك، قوانين، مراحل اجرا، مزايا، فرصت‌هاي آن جهت توسعه پايدار
– عدم قطعيت در قابليت سوددهي بازار تجارت جهاني در بلندمدت
– مقررات دست و پا گير اداري و طولاني بودن فرآيندهاي تصميم‌گيري
– تعداد كم شركت‌ها و متخصصين فعال در اين زمينه
– مشكلات حاكم در روابط بين‌المللي با ايران و بالا بودن ريسك سرمايه‌گذاري (خصوصاً از لحاظ اقتصادي و سياسي) در ايران
راهکارهاي پيشنهادی
آشنايي مردم و مسئولين در سطوح مختلف اجتماعي با آثار تغيير اقليم سبب مي‌گردد تا انگيزه لازم جهت مشاركت در حركات داوطلبانه در اين خصوص و همچنين پذيرش سياستهاي كاهش انتشار افزايش يابد.
افزايش آگاهي عمومي در خصوص اثرات مخرب گازهاي گلخانه‌اي و تغيير اقليم
توجه به سازوكارهاي بين المللي در تدوين سياستهاي و برنامه هاي كلان كشور و توصيه به استفاده از آنها به نهادها و وزارتخانه هاي ذيربط
ايجاد ابزارهاي تشويقي جهت استفاده پروژه‌هاي دولتي و خصوصي سازگار با محيط زيست از اين مكانيسم‌هاي مالي بين‌المللي
ايجاد ساز و كارهاي بازارهاي محلي و منطقه‌اي براي مبادله گواهي‌هاي كاهش انتشار در كشور و ايجاد راهكارهايي براي تحريك طرف‌هاي عرضه و تقاضا
نكته اي كه در پايان بايد به آن اشاره كرد اين است كه پس از تعهدات ايران در قالب اهداف معين مشاركت ملي Intended Nationally Determined Contributions (INDCs) براي استفاده از اين سازوكارها بايد جداي از منافع اقتصادي، به منافع آن در راستاي انجام تعهدات ايران نيز توجه داشت. زيرا اين سازو كارها يكي از رسمي ترين روشها براي پايش ميزان كاهش انتشار گازهای گلخانه ای توسط كشورها مي باشد. بديهي است كه در غير اين صورت كليه برنامه هاي كاهش انتشار در دستگاه ها و وزارتخانه ها نيازمند روشهايي براي ثبت كاهش انتشار خود خواهند بود كه اين سازوكارها از بهترين روشها براي اين منظور مي باشند.
